"Far dreiv småbruk og eg var einebarn. Men det var dårlege tider, så eg vart ikkje bortskjemt av den grunn. Me som vaks opp i dei harde 30-åra hadde ingen framtid. Skulle ein få kome inn som læregut i ei bedrift, måtte det muter til for å få læregutstillinga.
Eg har vore med på å byggje opp den frikyrkjelege meiningheita Betel i Radøy, og eg vart sjølv døypt 19 år gamal. Me kunne bruke ungdomslokala til møta våre, men kyrkjer og bedehus var lukka for oss.
Krigen kom som ei utrygg tid. Ein visste ikkje om naboar var NS-medlemer eller ikkje. Me hadde likevel ikkje restriksjonar fra Wehrmacht si side når det gjaldt møteverksemda vår i pinsemeiningheita Betel. Sjølv om me ikkje hadde radio under krigen, beundra me Kong Haakon. Og Max Manus var litt av ein sprellemann.
Eg tykte ein var urimeleg hard med dei såkalla tyskarjentene etter krigen. Dei var unge og uerfarne, og kjærleiken har ingen grenser mellom nasjonane. Kvinner har ein svakheit for alt som heiter glitter. Denne svakheita kom også fram under krigen då jentene vart blenda av dei tyske uniformerte soldatane. Om det var tyskarar, engelskmenn eller russerar i uniform, så gjorde den same svakheita seg gjeldande.
Eg har og ein teori om kvifor folk melde seg inn i NS. 1.maifeiringa, med raude flagg, verka på mange nesten som ein boikott av 17.mai. Eg trur borgarskapet var luta lei av dette. NS hadde ein appell til dei svake sjelene, som ikkje tenkte så veldig mykje, om å slutte seg til det som var norsk og NS fikk soleis ein del medlemer på dette grunnlaget. Men tidlegare NS-folk bør ikkje lenger fordømast. Nok er nok! Eg er likevel samd i dødsdomane som vart avsagt over dei store landsforrædarane, gestapistane og torturistane.
Etter krigen har eg site 24 år i kommunestyret og åtte år i Fylkestinget. Det kan vere mangelfullt med eldreomsorg her i landet, men det er himmelvid skilnad samanlikna med korleis det var før. I dag får folk som treng det penger rett i handa! Det er nesten for godt til å vere sant! Jeg meiner at me ikkje har noko inn i EU å gjere, og eg trur at Danmark, Sverige og Finland gjorde eit forhasta vedtak."
Sigvald Marøy frå Radøy vaks opp i små kår som nummer fire i ein søskenflokk på sju. Faren var sjømann og gardbrukar. I 1942 overtok tyskarane øya der familien budde. Dei kom for å byggje opp eit kystfort. Her fortel Sigvald om livet på øya i krigsåra. Etter krigen har han arbeidd som oppsynsmann i fiskerioppsynet.
|
"Heime på gården var me borna med og samla torv til brensel heile året rundt. Me fiska og sette ut krabbe- og hummerteiner, og eg kunne symja før eg begynte på skulen. Me gjekk på skulen vekselvis to veker om gongen, og skulestyraren ute på Marøy var svært streng. Det var stor glede heime når far kom heim frå sjøen. Spesielt var me glade for at han brakte med seg mat heim til oss og me fekk noko ekstra godt å ete.
Då tyskerne beslagla huset vårt i 1942 måtte me flytta inn i skulehuset. Men eit par dagar seinare tok dei skulehuset og. Då me fekk lov til å bruke halvparten av huset vårt, flytta me attende heim att. Det budde tyskarar i underetasjen medan me budde i etasjen over. Dei forsto at me ikkje ville ha dei inn på livet, så me greide å halde avstand til kvarandre. Det var og ein leir med russiske krigsfangar her ute. Dei måtte arbeida med å setje opp kanonene på det tyske fortet.
Far min var i forsyningsnemda, og når han kom heim frå jobb, hadde han med seg illegale aviser. Avisene vart brent etter at me hadde lest dei. Me ville ikkje spara på dei så lenge me hadde tyskarar buande i huset vårt. Eg hadde ein 22 fots motorbåt, og vart kontakta av ein kar som spurte om eg kunne frakte tre mann nordover. Dei var ettersøkt av Gestapo. Eg hadde gøymt unna eit 200 liters oljefat med drivstoff, og jeg frakta dei tre karane til Rognevær. Eg spurte dei ikkje om noko, for eg tenkte det var best å ikkje vite noko. Seinare fekk eg greie på at mannen som gav meg oppdraget vart arrestert av Gestapo.
Samhaldet folk imellom var godt under krigen, og folk hjelpte kvarandre. Me beundra dei som tok seg over til England. Mange frå øysamfunnet vårt tok seg over dei to første krigsåra, men då tyskarane kom til Marøy vart det vanskeleg. Det vart lagt ut minebelte utafor øya. Det vart og vanskelegare å halde seg orientert om det som skjedde."
"Det var portforbod om kveldane for oss som budde på Marøy. 7.mai 1945 kom naboen vår og fortalte at krigen var slutt. Han hadde høyrt jubelen frå den tyske leiren. Også tyskarane i leiren var glade for at krigen var slutt. Me tok det heilt med ro og fulgte med på radiosendingane frå London. Eg hugsa spesielt stemma til Olaf Rytter."
Gabriel og Birgitta Nordanger, Radøy
|
I dette intervjuet fortel ekteparet Birgitta og Gabriel Nordanger frå Radøy om sine barne- og ungdomsår, om krigsår med lite mat, og om dei store gledesscenene då krigen var slutt. Begge ektefellene vart fødde i 1907, og begge vaks opp i ein stor søskenflokk. Dei gifta seg i 1931 og hadde små born då krigen kom til Norge i 1940.
|
"Det var stor armod i vår barndom. I bryggehuset sto det skrive: "Havregrauten hennar mor gjer guten sterk og stor." Men på julaftan hadde me litt ekstra godt å ete. Då fikk me smør på flatbrødet, og det hende at me fekk ei halv appelsin eller eple. Når isen la seg på vatnet, gjekk me på skruskøyter og me laga sivbåtar om sommaren. I ungdommen gjekk me på dans og det hende at det oppsto slåsskampar utanfor danselokalet. På bedehuset gjekk det litt rolegare for seg, og det hende at me gjekk der og.
Me tok oss arbeid som tenestefolk på gardane, og det var slik me traff kvarandre. Me gifte oss i 1931, og ungane våre var små då tyskarane kom til Radøy. Ungane trengte mat og me fekk ikkje handla på kreditt. Eg tok meg arbeid på eit veganlegg for å få pengar til mat til borna. Ein gong som eg prøvde å kjøpe ein sei av ein fiskar, spurte han meg om eg ikkje kjende skam fordi eg gjorde tyskararbeid. Eg spurte han om ikkje han og kjende skam fordi han selgte fisk til tyskarane. Det endte med at eg fekk kjøpt fisken. Den dag i dag kjenner eg skam fordi eg var med og utførte arbeid for tyskarane. Ein tysk offiser gav meg ein sigar då eg greide å knuse ein stor stein som dei hadde prøvd å fjerna i åtte dagar. Og då kona mi skada seg stygt, vart ho bandasjert av ein tysk soldat. Han ville ikkje ha pengar for det. Tyskarane oppretta leir for russiske fangar på Radøy. Det var vanlege soldatar frå Wehrmacht som passa på dei, og eg trur fangane vart behandla bra.
Dei russiske fangane var flinke til å reparera ting, og vaktene gav folk lov til å gi dei spekesild og flatbrød. Me beundra dei som me leigde husrom av på Nordanger. Dei hadde sjølv mange born som skulle ha mat. Likevel hende det at dei delte mjølka si med borna våre. I ein ubevakta augneblink, medan eg jobba på veganlegget, putta eg under gensaren min dynamitt, lunter og fenghetter. Eg var livande redd då jeg kom i ein tysk kontroll, men eg fekk brakt sprengstoffet heim der det vart gøymt unna."
"Vi svolt ikkje, me fekk ordna mat til borna våre og me lærte oss å vere nøysomme. Men det var godt å vitea at ingen tyskarar lenger kunne plaga oss. Då ei skulelærarinne fortalte oss at krigen var over, fann eg fram dynamitten som eg hadde stole frå tyskarane. Om kvelden samla folk seg, då brukte me dynamitten til å skyte ein dundrande fredssalutt"
|
Mally Kjeseth, Radøy
F.1913
Mally Kjeseth frå Radøy var nummer sju i ein søskenflokk på 13. I ein alder av 85 år fortel ho her om livet sitt. Faren og bestefaren var yrkesmilitære. Borna vaks opp på ein gard langt fra byen, og ein måtte sjøvegen når doktor skulle bodsendast. Torv til brensel vart samla heile året, og alt av mat og klær vart produsert heime på garden.
|
"Besteforeldra mine budde i huset vårt, og bestefar var svært streng. Men me hadde ei god barne- og ungdomstid. Me hadde ungdomslag, og når me ville danse drog me ut av bygda til andre ungdomshus. Julaftan var ei stor høgtid, medan 17. mai var midt i våronna og var arbeidsdag. Men søndagen var fast kviledag. Eg gifta meg i 1935 og har født fire born. I 1941 braut det ut 17 tilfelle av poliomyelitt her på Radøy. Mange av dei borna som ikkje døde fekk varig skade. Eg hadde ein son på fire år som døde i denne epidemien.
9.april 1940 høyrde me på nyheitene kva som var skjedd. Då mobiliseringsordren kom vart to av brørne mine sendt til Voss. Eg var ikkje einig i at Norge skulle mobilisere mot ei så stor overmakt. Det hadde lenge vore nedbyggjing av forsvaret, og då krigen kom hadde me ikkje noko å stille opp med militært uansett. Me budde på ein veldig roleg gard. Det var ingen tyskarar stasjonert der me budde, og me såg lite til okkupantane. Men eg var redd når eg høyrde flyalarmen og når dei bomba. Eg beundra svogeren min som var lensmann då krigen kom. Han sa opp stillinga si då han fekk påbud om å melde seg inn i NS.
Bøndene var populære under krigen fordi dei hadde mat, og slekt og vener kom til garden vår. Me hadde nok mat, og det einaste eg kan sei om mitt engasjement under krigen, var at me delte all maten me hadde med dei som trong det. Og me tok imot folk frå Bergen som hadde flykta heimefrå.
Det fanst folk i bygda som hadde meldt seg inn i NS. Og det var tronge tider, så det hendte at folk tok seg tyskararbeid for å få til livets opphald. Eg kjente jenter som gjekk med tyske soldatar og vil ikkje døme dei. Me er berre menneske. Det er ein naturlie prosess at kvinner og menn vert tiltrekte av kvarandre. Kjærleikslivet er som døden. Døden kjem og den spør ikkje om du er rik eller fattig."
"Einar Gerhardsen var dyktig. Men så hadde han og medvind med seg! Sjølv stemmer eg Senterpartiet ved alle val, for jeg kjenner meg heime i dette partiet. Utdanninga mi er husmorskule og livets skule, men eg var med og starta Bondekvinnelaget her i bygda i 1951, og har site i styret i Bondekvinnelaget i 22 år."
|
Gunnstein Kolstad, Manger
Gunnstein Kolstad frå Manger i Radøy kommune. Vaks opp på prestegarden på Manger saman med fem søsken. Den yngste broren omkom berre 12 år gamal. Gunnstein Kolstad har vore aktiv i organisasjonsarbeid, vore formann i Hordaland Bondelag og har teke del i kommunepolitikken i fleire år, m. a. som ordførar for Sp.
|
"Mannfolka dreiv fiske medan kjerringane tok seg av sakene heime på småbruket. Me merka korleis krigsskyene kom nærare, og var forundra over kvifor ein ikkje tok krigstrusselen meir alvorleg. Det er sagt at me hadde lite å hjelpa oss med 9. april 1940, men eg meiner at kystartilleriet kunne vore brukt på ein betre måte. Det som er typisk for bygda vår, er at me ikkje kom bort i direkte krigshandlingar.
Far var ordførar då krigen kom, og det gjaldt å skaffa forsyningar til bygda. Han fekk leigd fiskebåt og henta forsyningar frå Vaksdal. Far ville gå av som ordførar då fylkesmann Lindebrække gjekk av, men han vart beden om å halde ut så lenge han orka for å vera trygg på at ein ikkje fekk inn NS-ordførar i eit område som var strategisk viktig. Resultatet var at fleire ordførarar i bygdene vart verande i stillingane sine. Det vart ikkje utnevnt NS-lensmann her i bygda, og både lærar og prest vart i stillingane sine. Me som hadde gard hadde nok mat, og samhaldet og evna til å hjelpe kvarandre var stor.
Eg distribuerte illegale aviser og fulgte med på radiosendingane fra London. Fiskebåtar gjekk ut og henta forsyningar frå England og som vart vidaresendt innover til Masfjordfjellet. Då Manger vart stasjon for tyske vaktbåtar, vart det stasjonert tyske marinefolk her, men dei var ikkje plagsomme. Dei var ute på oppdrag om natta og brydde seg lite om det som gjekk føre seg på land. Radøy låg strategisk til, og det vart bygd store kystfestningar på Vågsnes, Marøy og Fossøy.
Tyskarane rekvirerte alle hus i nærleiken av festningsverka, og folk måtte finne ny stad å bu. Russiske krigsfangar kom til festningsverka medan dei vart bygde. Det var eit grusomt syn å sjå dei avmagra fangane. Dei ga oss små kunstverk av tre som takk for maten me ga dei. På slutten av krigen vart det ein del arrestasjonar, og ein frå bygda fekk ein hard medfart av Gestapo.
Det vart fødd born med tysk far her i bygda. Dei var uskyldige, så ingen mobba dei. Eg synest det er redselsfullt når eg les om kva mange uskuldige tyskarborn har måtta gjennomgå."
"Under rettsoppgjøret fekk dei første som vart dømt dei strengaste straffene. Dette skuldast at den aggressive haldninga avtok etter kvart. Eg beundra Ruge og Fleischer, og tykte Fleischer fekk dårlig behandling av myndigheitene våre i England under krigen."
|
Jon Pettersen, Radøy
f. 1915
Her fortel Jon Pettersen om krigsinnsatsen sin. Ute til sjøs då han fekk nyheita om den tyske okkupasjonen av Norge. Militær opplæring i USA, kom til England, med under invasjonen i Normandie og frigjeringa av Nederland og Belgia. Gifta seg etter krigen og flytta attende til Radøy etter at familien budde nokre år i USA.
|
"Eg var nummer tre i rekkja av fire brør. I motsetnad til mange andre så var far i fast arbeid, og me svolt aldri. Eg var med i avhaldslosjen og ungdomslaget. Det hendte at me fekk lov til å følgje jentene heim, men skikken var at gutane måtte halde fleire meters avstand til jentene når dei gikk heimover saman. Eg vart forlova i mars 1939 og reiste til sjøs kort tid etterpå.
9. april 1940 var me på veg frå Japan til USA, då telegrafisten kom med nyheita om den tyske okkupasjonen av Norge. Etter å ha mønstra av, registrerte eg meg på det militære kontoret i Brooklyn. Etter å ha fått opplæring i ein norskamerikansk ski-bataljon i Colorado, vart me sendt med ein hurtigkonvoi til England i september 1943. Me trente natt og dag i leiren utanfor London og me skjøna at noko var i emning. 6.juni 1944 vart me køyrt nedover mot ein leir i nærleiken av kanalen. Ingen fortalte oss at D-dagen var byrja, då me drog over kanalen i ein amerikansk troppetransport. Utanfor Normandie vart me liggjande på reia i 3 – 4 døgn før krigsmateriell og me soldatar vart sett i land. Det gjorde eit voldsomt inntrykk då me såg alle dei hvite krossane på kyrkjegardane. Eigne avdelingar hadde allereie begravd dei falne soldatane.
Då me hadde rydda Cherbourgh, kom general Eisenhower på inspeksjon. Vakta frå vår tropp hadde fått beskjed om ikkje å sleppe nokon gjennom, og vakta stoppa general Eisenhower, som heller ikkje slapp gjennom. Resultatet vart at generalen forlangte 50 mann frå vår tropp til å vakte hovudkvarteret sitt. Etter at kontrollen over Cherbourgh var oppretta, gjekk troppen vår sørover i Frankrike. Major Hansen leia oss på resten av felttoga som jeg var med på, og me heldt fram frammarsjen gjennom Belgia, Holland og Tyskland. Major Hansen vart seinare mangeårig amerikansk ambassadør i Norge.
Gleda var stor då me omsider fiek greie på at krigen var slutt i Norge. Me kom til Oslo 4.juni 1945. Då Kong Haakon kom 7.juni sto me vakt, skulder ved skulder, på Karl Johan. I august fekk jeg åtte dagar permisjon og reiste heim til jenta som eg hadde vore forlova med sidan 1939. Ho hadde venta trufast i alle år. Me var begge 30 år då me gifta oss. I 1944 hadde eg fått amerikansk statsborgarskap, og eg reiste attende til USA saman med troppen vår for å verta dimittert. Eg fekk jobb på eit skipsverft, og kona og den eit år gamle sonen kom over med Stavangerfjord i 1946. I 1953 drog me tilbake til Radøy der eg overtok farsgarden, fekk meg arbeid, og me slo oss ned for godt."
|
Magne Skjellanger, Meland
f.1923
Magne Skjellanger vaks opp på eit småbruk i Meland kommune. Han var den førstefødte av tre brør. Etter at tyskarane kom til øysamfunnet i Meland for å byggje opp eit kystbatteri, vart småbruket til familien rekvirert, og i 1942 måtte familien Skjellanger flytta til Breivik i Øygarden. Her var dei fram til frigjeringa i 1945.
|
"Me born hjelpte til heima på garden i 1930-åra. Det var ikkje rare prisen på mjølkeskvetten som me leverte, så me hadde det smått. Ein vinter hadde me det ekstra trongt. Då greide me ikkje å betala gjelda på 26 kroner til handelsmannen. Eg hadde ei tante i Bergen, og det hendte me fekk ein tur dit når me skulle til tannlegen. Å koma til tannlegen var ingen spøk på den tidena 9.april 1940 skulle eg inn til Bergen, men rutebåten hadde slutta å gå.
Det tok ei stund før dei første tyskarane kom til Skjellanger. Dei kom hit etter at kampane på Voss var over og dei tok inn på ei brakke på det gamle festningsanlegget på øya vår. Anlegget var delvis oppbygd før krigen og var laga for kanonstillingar. Allereie den første dagen byrja tyskarane å fullføre dei resterande 10 meter med veg som mangla fram til festningen som skulle sikre innløpet til Bergen. Lyskastarar vart sette opp og ein av dei vart retta mot huset vårt. Me bodde 30 m frå der de ibygde vegen og fleire av romma i huset vårt vart rekvirert av tyskarane. Me fekk ha kjøkkenet vårt for oss sjølve. Tyskarane hadde feltkjøkken ute på gardsplassen.
Dei to første åra av krigen budde eg heime på garden og arbeidde som gåadsgut i Kårbø. Der hadde jeg kosten, og det var ikke jså lite berre det. Dei skaut på meg frå fortet ein gong eg skulle heim med sjekta, og eg var ikkje høg i hatten då prosjektila gjekk gjennom seglet på sjekta. Eg var inne på forbode område. Det var mykje drivminer i fjorden, og rutebåten vart kontrollert på Flatøy før han fekk lov til å gå vidare til Bergen. I 1942 rekvirerte tyskarane resten av huset vårt og me flytte til Øygarden. Kyrne våre tok me med oss, men me fekk lov til å koma heim til garden når me skulle slå høy til kufor. Høyet vart frakta i båt til Øygarden.
Våren 1944 fekk eg jobb som gardsgut på Jæren. Her var gardane større og sesongen var lang. Då eg kom dit i april sto allereie kornet høgt. Eg kom attende til Øygarden hausten 1944 og her var jg då freden kom. Dei andre som budde på Skjellanger fekk flytta attende til heimane sine til i 1943, men huset vårt vart ikkje frigjeve før krigen var slutt. Det vart ein del jubeldagar utan like då freden kom. Folk fekk radioane sine attende, men i Øygarden var det ikkje straum og radiobatteri var ei mangelvare.
Me fekk ikkje høyra nyheiter under krigen, men me høryte rykter om Bjørn West og at noko gjekk føre seg i Masfjorden. Og hendingane i Telavåg gjorde eit voldsomt inntrykk på oss. Ein av kjenningane våre var frå Telavåg. Han hadde sjekte og henta sild hos oss."
|
Aslaug Sudmann, Meland
f.1916
Aslaug Sudman fra Meland vaks opp som nummer fem i søskenflokk på åtte. Faren var småbrukar og steinarbeidar og familien levde stort sett frå hånd til munn. Før krigsutbrotet hadde Aslaug Sudmann gått førstehjelpkurs. Straks etter 9. april 1940 meldte ho seg til innsats for dei norske troppane som tok del i trefningane på Voss.
|
"17 år gamal byrja eg på Salhus Veveri og budde på hybel. 9. april vakna eg av duren frå tyske fly, og litt seinare såg eg at dei var i kamp med engelske fly. Fyrst forsto eg ikkje alvoret. Daåmobiliseringsordren kom, reiste me to jenter saman nordover. Vi ville slutta oss til dei norske styrkane på Voss. 11. april kom me til folkehøgskolen i Førde, der me vart innkvarterte saman med nærmare 600 frivillige. Me var tre jenter som ordnea med mat til alle saman. Omsider kom det kokkar frå militæret og hjelpte til.
Me tok ikkje sjølve del i kamp, men etter kvart kom mange av karane som hadde vore med i kampane på Voss. Dei var i sjokk då dei kom til oss, og sto opp om natta for å gøyme seg i skogen. Dei trudde dei vart angrepne av tyske fly. Eg hadde ikkje sagt frå på jobben på veveriet kvar eg var no. Det var jo full mobilisering, så ein var vant med at folk ikkje møtte opp på arbeidsplassane.
Eg reiste frå Salhus attende til Flatøy 1942. Øya var vorte bomba av engelske styrkar i 1940. Hadde dei truffe det tyske ammunisjonslageret, hadde det ikkje vore stort att av øya. På Flatøy var eg dei tre siste krigsåra. Det budde tyske soldatar i alle sommerhusa og det var tyske antiluftstillingar her. Eg trur dei vart bygde av polske krigsfangar. Men tyskarane hadde ein veldig moderat sjef. Han har vore på besøk på Flatøy etter krigen.
Eg tror ikkje det var NS-folk på øya, men det var dei som var stripete og nokre av jentene i lokalsamfunnet fekk seg tyske kjærestar. Mange gutar prøvde å koma seg over til England, og bror min omkom i 1943 under freistnad på å ta seg over i båt. Mat var det dårleg med. Me malte opp poteter som me blanda med fiskemjøl. Eg tåler ikkej lukta av potetkaker den dag i dag. Og stanken frå den heimeavla tobakken var forferdeleg. Båtar som tok passasjerar trafikkerte strekninga Flatøy – Bergen. Båtane måtte ta omvegar, for det var minefelt overalt. På Flatøy var det tysk kontrollstasjon, og alle båtane som passerte måtte gå til kai for å verta kontrollerte."
"Då frigjeringa kom var det som om me kunne pusta ut. To av brørne mine gjekk bort under krigen. Tyskarane som var på Flatøy, verka også glade over at krigen var slutt. Dei reiste frå Flatøy få dagar etter freden. Eg gifta meg straks etter krigen og har i dag fem vaksne barn."
|
Simon Simonsen
Simon Simonsen (f.1935) frå Meland var fem år då krigen kom til Norge. Faren dreiv handelshuset på staden, ei bedrift som Simon driv vidare. Her gir han oss små glimt frå barndommen. Som vaksen har han vore med i lokalpolitikken i Meland i åtte år.
|
"9.april 1940 høyrde me bombinga i Bergen. Me evakuerte fire km nordover. Det var kort avstand frå der me budde til flystasjonen på Flatøy, og me rekna med at flystasjonen ville bli eit bombemål. Først tre månader seinare flytta me attende til Litleberget.
Under heile krigen var det mange tyskarar i Meland. Alle båtane som passerte måtte innom Flatøy for kontroll. Dersom dei nekta å stoppa, skaut dei frå fortet på øya. Det hende at kulene rikosjetterte og traff handelshuset vårt. Ein gong gjekk ei kula tvers gjennom veggen og derfra gjennom sofaen der mor nettopp hadde sitte og mata veslebroren min. Me kontakta dei tyske myndigheitene, og dette resulterte i at kontrollen vart gjennomført lenger unna. Til gjengjeld vart sundet inn til oss minelagt. Me smågutane rodde rundt minefeltet når me fiska. Me nytta årene under armane som flytevestar når me skulle læra symja.
Tidleg i krigen henta onkel min ei båtlast med melsekkjer i Bergen, og kvar husstand i bygda fekk ein hundrekilossekk med mjøl. Me hadde forholdsvis mange varer i handelsbua, og onkelen min hadde bygdamølle der folk leverte korn og fekk mjøl attende. Me hadde og bakeri og godt samband til grossistar i Bergen. Så det var sjeldan me gikk tom for varer. Sirup var eit populært pålegg, men me hadde og ost og syltetøy.
Husmødrene var nøysomme og flinke til å utnytta råvarene. Dei fleste handla på krita og mange kan takka dei lokale landhandlarane for viljen deira til å hjelpa folk med mat i krigsåra. Me hadde opp til seks månader kreditt hjå grosserarane, og me kunne dermed gi folk i bygda like lang kreditt.
Eg var 10 år då krigen slutta. Me born gjekk bak som rævdiltarer då naboen kom med hest og kjerre for å henta ut radioane frå lageret der dei hadde stått i alle krigsåra. Norge hadde eit dårleg forsvar i 1940. Til gjengjeld hadde me ein godt utbygd sivil beredskap som fungerte bra. Handelsmenn langs heile kysten sørga for at lokalbefolkninga fekk eit minimum av mat."
"Eg er imponert over den sivile beredskapen i krigsåra. Me hadde store lager med konsentrert mat, med lang holdbarheit, og me var dermed førebudd då krisa kom. Før krigen var det stor fattigdom blant folk flest. I dag er det eldreomsorga som ligg dårligst an. Dei som var med å byggja opp landet vårt etter krigen er i dag dei som er minst tilgodesett. Eldreomsorga her til lands må prioriterast betre."
|
Einar Solberg
Einar Solberg (f.1926) vaks opp som nr. to i rekkja av fire søsken på Flatøy i Meland kommune. Familien livnærte seg av sildefiske og småbruk. På Flatøy hadde tyskarane ein stor kontrollstasjon under krigen, der all skipstrafikk som passerte vart kontrollert og vakta på. Her fortel han om ungdoms- og krigsåra i det okkuperte øysamfunnet.
|
"Me born tente nokre ekstra kroner når me var med og sette poteter rundt om på gardane. Og me dreiv med snarefangst og fanga trost som me selde for 10 øre stykke. Om somrane samla me o-skjell som vart rensa, og innmaten i skjella salta ned på tønner. Tønnene vart selde som agn under Lofotfisket. Skulle me vitja andre øyar, eller skulle det sendast bod på jordmor, så måtte me bruka robåten.
Årea før krigen jobba eg som løpargut hjå handelsmannen og bar varer til flystasjonen på Flatøy. Her var det ei sjøflyhavn der ca. 50 norske marinefolk var stasjonert. 8.april 1940 høyrde me på nyheitene at tyske skip i Skagerak var på vei nordover, og at alle fyr langs kysten skulle slokkast. Dagen etter gjekk dei seks Henkelflya som var stasjonert på Flatøy på vengjene for å møta dei tyske angrepsflya. Men dei fekk ikkje gjort nokon skade på dei tyske flya.
Konene og ungane til offiserane som var stasjonert i sjøflyhavna på Flatøy, vart evakuert til Romareid. Familien vår evakuerte til ei kusine der me fekk liggja på eit rom som høyrte til Bjelland Hermetikkfabrikk. I mellomtida blei ein tysk båt bomba utanfor Flatøy. Mannskapet tok seg inn i det tomme huset vårt. Her fyrte dei opp ovnen og tok med seg alt det me hadde lagt igjen av tørre klær. Då me seinare søkte om å få erstatta klærne våre, fekk far min beskjed av tyskarane om å senda rekninga til engelskmennene. Det var dei som hadde bomba den tyske båten.
17.april kom tyskarane til Flatøy der flystasjonen no fungerte som tysk kontrollstasjon. Samstundes tok tyskarane to gislar på øya vår og ga beskjed om at dersom dei vart skote på, så ville gislane verta henretta. Alle vart nøye kontrollert, sjølv om det berre var fem minutt å gå heim frå kaia.
Når me skulle reisa med skøyta vår til Bergen, måtte me segla nærme land, og me måtte segla i sikksakk. Sjøen rundt øya vår var minelagt, og på kvar topp på øya var det anten plassert ei kanon eller ein lyskastar. Private hytter på øya vart rekvirert, og der budde dei sivile tyskarane som reparerte flya når dei vart skada."
"Om natta kunne me høyra på flyduren om det var engelske eller tyske fly som kom. Radioen vår var innlevert, men vme heldt oss likevel orientert. Då me såg flagget verta heist borte på Salhus, visste me at krigen var slutt. Me ungdommar fekk beskjed om å overta vakthaldet på Flatøy, og me gijek vakter fram til karar frå Bjørn West overtok for oss."
Per Rossland
Harald Askeland
Harald H. K. Askeland (f. 1919) frå Radøy vaks opp i ein syskenflokk på sju. Faren var yrkesmilitær og stasjonert på Ulven ekserserplass. Borna måtte hjelpa til på garden frå dei var ganske små, og Harald overtok farsgarden etter farens død. I dette intervjuet minnest han ungdomstida og fortel om tilhøva på Radøy under krigen.
|
"På garden vår budde og besteforeldre frå begge sider. Me var ein stor familie og samhaldet var godt. Dagane før jol måtte alt ryddast, me fekk ny halm i sengjene våre og mor malte alle jernbeslag med bronsemaling. Eg var musikalsk og ein jolaftan fekk eg ein mandolin i gåve.
Far var løytnant i infanteriet. I feriane vitja me han på Ulven. Då fekk eg lov til å eta i offisermessa. Det var kummarlege tilhøve i 30-åra. Folk dreiv småfiske ved sida av det vesle som dei klarte å produsera på gardane. Og dei samla torv. Men alle dyrka poteter og korn, så me svelt ikkje. I ungdomen gjekk me på dans. Jonsokaftan rodde me over sjøen for å samla einer til bålet. Me var veldig sjenerte og ingen torde å vera direkte nærgåande mot jentene. 31 år gamal gifta eg meg med ei jente frå bygda. Me fekk fire born og har hatt eit godt liv saman.
Dagane rundt 9. april 1940 svirra det med tyske fly over oss. Eg var nettopp komen heim frå Landbruksskulen. Dei to systrene mine i Bergen kom heim til oss med borna sine. Seinare vart radioen teken frå oss, men me fekk høyra sendingane frå London likevel. Me fekk illegale aviser som eg delte ut til andre i bygda. Det var ein frå Solheim som trykte avisene. Han var i Gestapos søkeljos og var heile tida på flukt.
Det var vanleg at folk gjekk med binders. Matrasjonane var små og me prøvde å hjelpa slekt og vener med mat så godt me kunne. Då gjekk turen til Bergen med båt. Etter å ha kryssa minefeltet kom me til kontrollstasjonen, og me var engstelege når båten vart saumfart av tyskarane. I Bergen prøvde me å få kjøpt lær til sko og til utstyr til hesten.
Dei fleste tyskarane heldt til på Vestradøy. Her hadde dei kanonstillingar og andre forsvarsverk. Me hadde folk som arbeidde for tyskarane. Dei hadde det smått og trengte pengane. Eg kjende to som var medlemmer av NS. Dei var begge frontkjemparar, og den eine vart drept ved fronten. Den andre vart lærar. Me høyrde om jenter som var saman med tyskarar. Den gongen så likte eg det ikkje, men det har mildna etter kvart."
"Eg hadde ein onkel som sat i forsyningsnemda og som høyrde ivrig på radiosendingane frå London. Kl. 19 den 7. mai 1945 bad han oss om å heisa flagget på garden. Alle frå nabogardane samla seg. Mor hadde spart på nokre ubrente kaffebøner. Av desse vart det kokt kaffi og alle fekk ein liten skvett." |
|
|
|
|
MELAND
Skjellanger fort vart først etablert i 1939, og skulle saman med Herdla fort sikre det nordre innløpet til Bergen. I 1940 var berre tre brakker og eit par kanonfundament delvis klare.
Tyskerne fulgte dei norske planane og fullførte utbygginga av fortet, som stod ferdig i september 1940 med 3 stk 15cm L/50 Armstrong kanoner som hovudskyts.
Håøy fort vart bygd ut på slutten av 1800-tallet, for å beskytte innløpet mot Bergen. I 1940 vart batteriet etter kvart oppgitt, og mannskapet beordra til Voss (Kystartilleriavdelinga på Voss).
Flatøy flystasjon vart teken i bruk den 10. Juli 1920, og heldt på området der Frank Mohn as er i dag (eit par av flyhangarane står der framleis).
Ved nøytralitetsvakta i 1940 var den base for 2. Flyavdeling, og hadde ved krigsutbrotet 9 fly ved stasjonen (ikkje alle var klare). To fly tok av frå stasjonen for å gå til angrep på dei tyske krigsskipa som trengte seg inn mot Bergen, eit av flya gjekk til angrep, men traff ikkje med flybombene. I 06-tiden 9. april vart det gitt ordre om å evakuere stasjonen i frykt for tysk angrep. Dei flya som kunne reddast unna flaug vekk, og resten vart øydelagt i det tyske angrepet på Flatøy 20. april. Tyskarane tok seinare over anlegget som sjøflybase.
For å holde kontroll på skipstrafikken nordetter frå Bergen, oppretta tyskarane ein kontrollstasjonen på Flatøy.Alle skip som skulle nordetter fra Bergen måtte innom for kontroll her.
Under okkupasjonen vart Skurtveit på Meland stabshovedkvarteret for Artilleri-Gruppe Hjeltefjord.Denne artillerigruppa var på 9 kystbatteri og 1 torpedobatteri, og hadde som mål å beskytte den nordre innseglinga til Bergen.
Meir info om kontrollstasjonen og flystasjonen på Flatøy
http://www.kystfort.com/forum/viewtopic.php?f=30&t=3917
|
|
